Umysł jako całość – w literaturze jogi nazywany czitta lub antahkarana – jest sferą wata, złożoną z elementu powietrza i eteru. Jednakże umysł jest subtelniejszy niż wata, podobnie jak jest subtelniejszy niż prana, z której powstaje wata.

Wata dodaje umysłowi szybkość i energię. Osoby o tej konstytucji mają bystrzejszy umysł niż inne typy i większe zdolności umysłowe na wszystkich poziomach – począwszy od percepcji zmysłowej, a skończywszy na głębokich formach percepcji bezpostaciowej.

Z łatwością nawiązują one kontakty (powietrze) i mają szerokie horyzonty (przestrzeń). Ich umysł jest bardzo aktywny, zawsze dokądś dąży i chce wszystko zrozumieć.

Ponieważ na ogół dosza wata jest związana z umysłem, osoby tego typu są w większym stopniu narażone na zaburzenia umysłowe i psychiczne. Wszystko, co robią, wywiera na nie silny i bezpośredni wpływ. Z tego powodu większość chorób układu nerwowego i zaburzeń umysłowych często wywołuje nasilenie wata.

Jednakże umysł także ma swoje cechy pitta i kapha, dlatego niekiedy utożsamia się go z ogniem. Dokładnie rzecz biorąc, pitta to percepcyjna siła umysłu, podczas gdy pole mentalne w tle ma naturę wata. Można powiedzieć, że umysł ma charakter wata (powietrza), lecz w praktyce przejawia naturę pitta (ognia). Umysł dysponuje szczególną zdolnością widzenia, okiem umysłu lub trzecim okiem, które jest związane z ogniem.

Cechą pitta, czyli ognia umysłu, jest zdolność rozróżniania, umiejętność myślenia i wglądu (buddhi), będącego także mocą trawienia umysłowego. Osoby typu pitta są bardzo wnikliwe i obdarzone intelektem. Zwykle najlepiej ze wszystkich dosz potrafią się skupić, myślą jasno i ostro.

Cechą kapha w umyśle jest zdolność do doświadczania uczuć, dzięki której pojawiają się emocje – miłość i przywiązanie. Są one związane ze zmysłami oraz zewnętrznym aspektem umysłu (manas). Aspekt umysłu o cechach kapha jest najbardziej zewnętrzny i materialny, tak samo jak kapha jest najbardziej materialną z dosz. Jednakże umysł ma także wyższe cechy kapha.

Wewnętrzny umysł i serce również mają swoje uczucia, na przykład miłość, będącą najważniejszym uczuciem kapha. Błogość sama w sobie w najgłębszej części umysłu jest najwyższą formą kapha.

Fragment książki Joga i ajurweda. Samouzdrowienie i samourzeczywistnienie Dawida Frawleya. Książka ukazała się w serii a-ajurweda.pl, nakładem wydawnictwa A-ti information services.